Rome không xây nên trong một ngày, và cũng không bị phá hủy bởi một điềm rủi bất ngờ. Mà nhiều khả năng, nó đã sụp đổ do sự tổng hòa của nhiều yếu tố. Có cái lớn và có cái nhỏ, có cái xa xôi và có cái tức thì, tất cả hợp lại với nhau để gây biến cố lớn. Sự mơ hồ khiến những người tin vào chứng cứ khoa học như chúng ta cảm thấy không thỏa mãn, đặc biệt là khi khó xác định và cô lập các yếu tố xúc tác lúc bắt đầu điều tra. Nhưng đó là bản chất của lịch sử, và sự mơ hồ như vậy minh chứng cho việc tìm kiếm liên tục các thông tin mới và tốt hơn để phơi bày ít nhất là các tình trạng tổng thể của quan hệ nhân quả.

Hiểu được các yếu tố xúc tác khiến thị trường di chuyển vô cùng khó khăn vì thời gian của các sự kiện lớn của thị trường có xu hướng không được ăn khớp về mặt thời gian với các yếu tố xúc tác. Các yếu tố xúc tác thường có xu hướng thu hút sự chú ý của công chúng trong trung hạn chỉ sau khi chúng đã tồn tại trong một thời gian dài. Nhưng chúng ta phải xem xét các yếu tố xúc tác nếu chúng ta muốn hiểu lý do tại sao thị trường biến chuyển.

Sự xuất hiện của Internet tại thời điểm tăng trưởng thu nhập vững chắc

Internet và World Wide Web đã xâm chiếm ngôi nhà của chúng ta trong nửa cuối thập niên 1990, khiến chúng ta ý thức sâu sắc về tốc độ thay đổi công nghệ. World Wide Web xuất hiện lần đầu tiên trên bản tin vào tháng 11 năm 1993. Trình duyệt web Mosaic lần đầu tiên ra mắt công chúng vào tháng 2 năm 1994. Những ngày này đánh dấu sự tiếp xúc đầu tiên của công chúng với Internet, khi chỉ có một vài người truy cập vào nó. Một số lượng lớn người dùng đáng kể đã không biết đến web cho đến mãi năm 1997 và sau đó, đánh dấu những năm mà chỉ số giá cổ phiếu NASDAQ (lúc đó còn chịu ảnh hưởng nặng nề từ các cổ phiếu startup công nghệ cao hơn so với ngày nay), tăng gấp ba lần cho đến cuối năm 1999, và tỉ lệ PE đã cất cánh vào địa hạt chưa từng ai đặt chân đến.

Công nghệ Internet khác thường ở chỗ nó là nguồn giải trí và mối bận tâm cho tất cả chúng ta, mà thực sự là cho cả gia đình. Theo nghĩa này, nó có thể đóng vai trò quan trọng như máy tính cá nhân hoặc trước đó là truyền hình. Trên thực tế, ấn tượng mà nó truyền tải về một tương lai thay đổi thậm chí còn sống động hơn so với những gì được tạo ra khi tivi hoặc máy tính cá nhân phổ biến ở các hộ gia đình. Sử dụng Internet mang lại cho mọi người cảm giác làm chủ thế giới. Họ có thể “lang thang” trên thế giới và hoàn thành các nhiệm vụ mà trước đây không thể thực hiện được. Họ thậm chí có thể đưa lên một trang web và trở thành một nhân tố trong nền kinh tế thế giới. Ngược lại, sự ra đời của truyền hình khiến chúng trở thành những máy thu giải trí thụ động, còn máy tính cá nhân mà hầu hết mọi người sử dụng trước khi Internet ra đời chủ yếu là máy đánh chữ và máy chơi pinball công nghệ cao.

Bởi vì ấn tượng cá nhân sống động và ngay lập tức mà Internet tạo ra, mọi người cảm thấy rất hợp lý khi cho rằng nó cũng có tầm quan trọng kinh tế lớn lao tương tự. Thật dễ dàng để tưởng tượng viễn cảnh của những tiến bộ trong công nghệ này, dễ hơn nhiều so với việc tưởng tượng kết quả tương lai của công nghệ đóng tàu được cải tiến hoặc những phát triển mới trong khoa học vật liệu. Đơn giản là hầu hết chúng ta không nghe nhiều về nghiên cứu trong các lĩnh vực đó.

Sự xuất hiện của sự tăng trưởng lợi nhuận ngoạn mục trong thời điểm (mặc dù không có liên quan gì với Internet) này trùng khớp với sự xuất hiện của một công nghệ mới đầy kịch tính như Internet đã tạo ra một ấn tượng trong công chúng rằng hai sự kiện này có mối liên hệ nào đó. Mối liên kết công khai của các yếu tố song sinh giữa sự bùng nổ Internet và tăng trưởng lợi nhuận, lại đặc biệt mạnh mẽ vì năm 2000 là thềm thiên niên kỷ mới cùng nhiều thảo luận mang tính lạc quan về tương lai. Tất nhiên Internet là một tiến bộ công nghệ quan trọng theo cách riêng của nó, và nó, cũng như các phát triển khác về công nghệ máy tính và robot, hứa hẹn sẽ có tác động mạnh mẽ và không thể đoán trước đối với tương lai của chúng ta. Nhưng người ta nên đặt câu hỏi về tác động của Internet và cuộc cách mạng máy tính đối với việc định giá các tập đoàn hiện tại của Hoa Kỳ. Công nghệ mới sẽ luôn ảnh hưởng đến thị trường, nhưng liệu nó có thực sự làm tăng giá trị của các công ty hiện tại hay không, khi mà các công ty hiện tại không có độc quyền về công nghệ mới? Sự ra đời của Internet có làm tăng định giá của chỉ số Dow, nên nhớ lúc bấy giờ Dow không bao gồm các cổ phiếu Internet?

Quan niệm rằng các công ty hiện tại sẽ được hưởng lợi từ cuộc cách mạng Internet được tin tưởng bởi những câu chuyện của E*Trade.com, Amazon.com và những công ty mới nổi khác, thậm chí không tồn tại nổi đến vài năm trước cột mốc 2000. Mọi người có thể đã nghĩ vẫn còn nhiều công ty mới sẽ xuất hiện trong tương lai, ở Hoa Kỳ và nước ngoài, và những công ty này sẽ cạnh tranh với các công ty mà họ đầu tư vào cuối những năm 1990. Nói một cách đơn giản, hiệu quả của công nghệ mới đối với các công ty hiện tại có thể đi theo hai hướng: nó có thể tăng hoặc giảm lợi nhuận của các công ty này.

Tuy nhiên, điều gây ra sự bùng nổ của thị trường chứng khoán không phải bản thân cuộc cách mạng Internet vốn khó định lượng, mà là những ấn tượng của công chúng được tạo ra từ cuộc cách mạng. Phản ứng của công chúng bị ảnh hưởng bởi tính có vẻ hợp lý dựa trên trực giác về truyền thuyết Internet, và tính hợp lý này cuối cùng bị ảnh hưởng dễ dàng từ các ví dụ hoặc lập luận xuất hiện trong tâm trí. Nếu chúng ta thường xuyên dành thời gian trên Internet, những ví dụ này lại càng thường trực dễ dàng.

Chiến thắng huân hoan và sự suy giảm của các đối thủ kinh tế nước ngoài.

Vào cuối những năm 1990, trước đỉnh năm 2000 của thị trường chứng khoán, hầu hết các quốc gia khác dường như bắt chước hệ thống kinh tế phương Tây. Chế độ cộng sản Trung Quốc đã mở cửa thị trường từ cuối những năm 1970. Sự chịu đựng ngày một tăng của các thị trường tự do ở Liên Xô lên đến đỉnh điểm với sự tan rã của chế độ này vào năm 1991 và phân thành các quốc gia nhỏ hơn, theo định hướng thị trường. Thế giới dường như đang thay đổi theo chúng ta (nước Mỹ), và do đó, chúng ta nghiễm nhiên cho rằng thị trường chứng khoán Hoa Kỳ nên được định giá cao nhất trên thế giới. Những sự kiện chính trị này đã hé lộ dần dần sau khi thị trường tăng giá bắt đầu vào năm 1982. Và những năm sau khi thị trường tăng giá, chúng ta chứng kiến sự suy giảm của thị trường Nhật Bản sau năm 1989, cuộc suy thoái kinh tế kéo dài ở Nhật Bản và cuộc khủng hoảng tài chính châu Á năm 1997-1998 trùng hợp với sự bùng nổ mạnh mẽ chưa từng có của thị trường chứng khoán Mỹ vào đầu thiên niên kỷ mới. Những sự kiện nước ngoài này có thể được coi là tồi tệ đối với thị trường chứng khoán Hoa Kỳ vì đây là điềm báo cho những điều tồi tệ sẽ đến đất nước này. Nhưng thay vào đó, chúng bị nhiều người coi là sự suy yếu của các đối thủ ngang tầm. Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và các đối thủ kinh tế của nó thường được mô tả trên các phương tiện truyền thông như một cuộc thi trong đó chỉ có một người chiến thắng, như trong một sự kiện thể thao vậy. Sự suy yếu của một đối thủ vì thế đơn giản được xem là tin tốt.

Thay đổi văn hóa và chính trị ủng hộ thành công kinh doanh

Sự tăng vọt của thị trường chứng khoán trong năm 1982-2000 đi kèm với sự gia tăng đáng kể về giá trị vật chất. Một bảng khảo sát của công ty nghiên cứu thị trường Roper-Starch được đưa ra cho các đáp viên trong cả hai năm 1975 và 1994 đã hỏi, “Khi bạn nghĩ về cuộc sống tốt đẹp, cuộc sống mà bạn muốn có, điều nào trong số những điều liệt kê trong danh sách này, nếu có, là một phần trong cuộc sống lý tưởng của bạn”? Vào năm 1975, 38% đã chọn đáp án “có rất nhiều tiền”, trong khi vào năm 1994, có đến 63% chọn đáp án đó.

Những cảm giác như vậy đã biến văn hóa của chúng ta thành một nền văn hóa tôn sùng các doanh nhân thành đạt ngang ngửa hay thậm chí cao hơn cả nhà khoa học, nghệ sĩ hay nhà cách mạng tài ba. Ý tưởng đầu tư vào cổ phiếu là một con đường để làm giàu nhanh chóng đã phát triển một sức hấp dẫn nhất định đối với những người theo chủ nghĩa duy vật.

Các bà nội trợ, những người cống hiến cuộc sống của họ cho gia đình, trở nên ít được ngưỡng mộ hơn và đây là một phần lý do khiến số lượng phụ nữ tham gia lực lượng lao động ngày càng tăng. Điều này sau đó cũng làm tăng tính khả dụng của tín dụng và hỗ trợ tài chính mua nhà. Bắt đầu từ khoảng thập niên 1970, những người cho vay thế chấp bắt đầu tính thu nhập của vợ hoặc chồng trong điều kiện thế chấp và mở rộng tín dụng thế chấp có sẵn. Điều này đã giúp đẩy giá nhà.

Mặt khác, việc giảm tỉ lệ tội phạm cũng khuyến khích các giá trị vật chất, theo đó mọi người cảm thấy an tâm hơn, ít lo lắng rằng họ sẽ bị cướp hoặc hãm hại. Khi đó, người ta có thể thoải mái phô trương tài sản và vì thế giàu có trở nên lôi cuốn hơn. Sống trong một ngôi nhà phô trương giờ đã hấp dẫn hơn. Nỗi sợ hãi khủng bố gia tăng, nhưng những kẻ khủng bố dường như không chọn tấn công những người giàu có, và nói chung không đột nhập nhà của họ. Tỉ lệ tội phạm ở Hoa Kỳ giảm khiến lối sống tư bản dường như là mô hình tốt đẹp hơn cho toàn thế giới. Lưu ý rằng các giá trị vật chất tự chúng không có bất kỳ sự tác động hợp lý nào lên mức độ của thị trường chứng khoán. Cho dù mọi người có duy vật hay không, vẫn hợp lý khi hy vọng họ tiết kiệm cho tương lai và tìm kiếm phương tiện tốt nhất để tiết kiệm. Nhưng điều có lý là những cảm giác như vậy sẽ ảnh hưởng đến nhu cầu của họ đối với cổ phiếu, vốn từ lâu đã ít nhất là khả năng tích lũy được sự giàu có đáng kể một cách nhanh chóng. Hơn nữa, những cảm giác như vậy có tác động chính trị không thể nhầm lẫn, từ đó ảnh hưởng đến sự thành công của các khoản đầu tư của công ty.

Nguồn: Sách Lạc Quan Tếu

Có thể bạn quan tâm: Lạc Quan Tếu – Irrational Exuberance

Nhận diện SIÊU BONG BÓNG

Cơ hội làm giàu từ sự phi lý trí của thị trường chứng khoán

ĐỌC THỬ

ĐẶT SÁCH