Trong bối cảnh hàng loạt các doanh nghiệp tư nhân và nhà nước lớn của Việt Nam thực hiện quá trình phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (initial public offering – IPO) sau bao nhiêu năm “đắp chiếu”, ta không thể không tò mò rằng ai là người phát minh ra cổ phiếu và quy trình phát hành lần đầu này? Và nếu có thì công ty cổ phần đại chúng đầu tiên đó được thành lập từ khi nào? Và tại sao họ lại có thể thông minh và sáng tạo được như vậy?

Để trả lời cho những câu hỏi này, ta phải quay trở về những năm đầu tiên của thế kỷ thứ 17 tại Amsterdam, một thành phố cảng tưởng chừng như chỉ dành cho du lịch song lại là cái nôi vĩ đại của thị trường tài chính và toàn bộ các mô hình công ty trên thế giới ngày nay…

United Dutch East India Company

Thay vì xuất xứ từ nền văn minh Hoa Kỳ hay Anh Quốc như mọi người thường nghĩ, công ty cổ phần Đông Ấn Hà Lan Hợp nhất – United Dutch East India Company – hay ngôn ngữ bản địa gọi là The Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), ngạc nhiên thay, lại là công ty cổ phần đại chúng đầu tiên và vĩ đại nhất trong lịch sử của nhân loại.

VOC được thành lập vào năm 1602 tại Amsterdam bằng việc hợp nhất 6 công ty thương mại Đông Ấn ở các thành phố (Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Delft, Hoorn và Rotterdam) trong bối cảnh chiến tranh và hỗn loạn giữa Hà Lan và bán đảo Tây Ban Nha – Bồ Đào Nha. Chính phủ Hà Lan đã tài trợ vốn và trao lợi thế độc quyền phân phối gia vị trong 21 năm cho tập đoàn VOC để khuyến khích nền thương mại mới nổi của quốc gia đang trong chiến tranh này. Vốn điều lệ của công ty VOC mới thành lập là 6.44 triệu guilders – tương ứng với 107 triệu euros ngày nay.

Kể từ trước giai đoạn thập niên 1580s, mọi giao dịch gia vị ở khu vực Đông Ấn (East Indies – một cách gọi của phương Tây xưa khi nói đến khu vực Đông Nam Á của chúng ta) được độc quyền khai thác bởi quân đội Bồ Đào Nha và phân phối tại thủ phủ Hamburg của Đức. Tất cả các gia vị này (bao gồm tiêu, gừng, đinh hương, bột nhục đậu khẩu, …) có giá rất cao do nhu cầu thường xuyên mà nguồn cung thì lại hữu hạn vì hầu hết gia vị ngày đó được chuyên chở qua con đường bộ đầy xa xôi và chậm trễ so với đường biển.

Tuy nhiên, sau khi liên minh hoàng gia Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tuyên chiến với Hà Lan vào năm 1580, các doanh nhân mạo hiểm của quốc gia này bắt đầu nắm lấy cơ hội khổng lồ này bằng cách vượt biển để thiết lập nên đế chế gia vị đầu tiên của Hà lan. Vào năm 1599, tám chiếc tàu đầu tiên trở về từ quần đảo gia vị Maluku, Indonesia với hàng chục tấn gia vị tiêu mua trực tiếp đã mang về lợi nhuận hơn 400% sau hai năm trên vốn đầu tư cho các doanh nhân.

Sự thuận lợi trên của VOC thoạt nhìn có thể nói là khá tiêu biểu cho các doanh nghiệp thương mại đường biển ngày ấy. Tuy nhiên, chính sáng kiến về phương thức huy động vốn, phân quyền sở hữu và quản trị doanh nghiệp sau đó mới là tinh hoa khiến nó trở thành công ty vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại.

Phát hành cổ phần & thời kỳ thịnh vượng

Trong số sáu công ty được hợp nhất đó, có một thành viên sáng lập đáng chú ý tên là Dirck Bas. Là một thủy thủ và đại sứ lâu năm kinh nghiệm của Hà Lan, Dirck Bas đã góp 6000 guilders vào công ty cùng với 16 người khác và đóng vai trò giám đốc điều hành (managing director) doanh nghiệp tương tự như mô hình công ty ngày nay. Đáng chú ý, trong bản điều lệ của công ty 1606, tất cả những thành viên đại chúng góp vốn khác sau thời điểm này cho VOC sẽ nhận được một “aktie”, hay có thể gọi là một chứng nhận quyền sở hữu doanh nghiệp, một phần của lợi nhuận tương lai và là một “cổ phiếu” đầu tiên trong lịch sử thế giới.

Sau phát minh IPO thành công vang dội này, VOC nhanh chóng trở thành một công ty đại chúng hùng mạnh với hàng nhìn cổ đông từ khắp các thành phố tại Hà Lan. Tuy nhiên đi kèm với số đông nhà đầu tư, nhu cầu chuyển nhượng cổ phiếu bắt đầu xuất hiện. 03 năm kể từ khi phát hành cổ phần, Dirck Bas và các thành viên hội đồng quản trị quyết định rằng: những cổ đông nào muốn bán lại cổ phần để hiện thực hóa lợi nhuận phải chuyển nhượng cho một cổ đông/nhà đầu tư khác thay vì phải giao dịch trực tiếp với công ty để lấy tiền mặt. Và sau một đêm, thị trường giao dịch cổ phiếu VOC được thành lập tại Amsterdam – một thị trường chứng khoán thực sự đầu tiên của thế giới.

Hơn nữa, trong những năm sau đó, VOC bắt đầu mở rộng hoạt động mình ra khắp châu Á với việc mở chi nhánh tại Jakarta, Nhật Bản, Sri Lanka, Đài Loan, mũi Hảo Vọng tại Nam Phi và hàng loạt các nơi khác trên con đường thương mại biển dọc Ấn Độ Dương & Thái Bình Dương, chính thức đánh dấu mốc phát triển thành một “tập đoàn đa quốc gia” đầu tiên trên thế giới. Quyền lực của VOC không chỉ nằm ở kênh phân phối rộng khắp, lợi thế độc quyền và quy mô vốn khổng lồ, mà còn là quyền lực “vũ trang” thực sự. Trong thời kỳ đỉnh cao của mình, VOC sở hữu 40 đại chiến hạm (man-o-war) và 10,000 bộ binh để bảo vệ hàng hóa và khai phá các vùng đất mới.

United East India Company cũng là ví dụ đầu tiên cho lí thuyết lợi thế kinh tế theo quy mô (economies of scale). Nhờ vào khối lượng giao dịch lớn và ổn định, chi phí vận chuyển và duy trì đội tàu chuyên chở trên mỗi đơn vị đã giảm đáng kể, giúp đem lại lợi nhuận khổng lồ cho các nhà đầu tư. Từ 1602 đến 1736, trung bình mỗi năm VOC trả cổ tức với lợi suất 16.5% trên vốn gốc của cổ đông; 136 năm lịch sử chi trả cổ tức đều đặn là một thành tựu đáng kinh ngạc nếu so với thời đại hiện nay.

Hơn nữa, sau hơn một thập kỷ điều hành, Dirck Bas – thành viên sáng lập mà chúng tôi đã đề cập ở trên – đã sở hữu khối tài sản ròng lên đến 500,000 guilders từ vốn gốc 6,000 guilders ban đầu, một mức tăng hơn 80 lần với giá trị quy đổi hiện tại lên đến gần 5 triệu euros. Mặc dù rất ít được đề cập nhiều như Gates, Buffett, Jobs, Musk, hay Jack Ma của ngày nay, ông chính là tấm gương đầu tiên của tinh thần khởi nghiệp: luôn giăng buồm hướng đến những thứ không chắc chắn, luôn sáng tạo ra những mô thức mới và luôn phục vụ lợi ích của dân chúng cùng với các nhà đầu tư.

Còn tiếp

Nguồn: Newsletter Vietnam 

Có thể bạn quan tâm: Tủ sách Đầu tư Happy.Live

ĐỌC THỬ