Một bài viết phản biện kinh tế theo tinh thần Thomas Sowell. 

Cái bẫy tư duy: Ngụy biện tổng-bằng-0

Nhiều người tin rằng người giàu giàu thêm là vì “lấy của” người nghèo – như thể kinh tế là cái bánh cố định, ai ăn to thì phần còn lại bé đi. Đó là ngụy biện tổng-bằng-0.

Trong thực tế, giao dịch tự nguyện chỉ diễn ra khi cả hai bên thấy lợi hơn so với việc không giao dịch. Người bán có lãi, người mua có hàng đúng giá trị mong muốn; công ty có lợi nhuận, người lao động có lương và kỹ năng tăng; nhà đầu tư có cổ tức, xã hội có nhà máy, hạ tầng, công nghệ.

Khi chính sách nhảy vào áp đặt điều khoản (“phải thế này – không được thế kia”), số phương án hai bên tự nguyện chấp nhận bị cắt cụt. Hệ quả: ít giao dịch hơn, ít đầu tư hơn, ít cơ hội hơn – đặc biệt cho người ở đáy.

Dữ kiện và bài học lịch sử

– Hồng Kông, Hàn Quốc, Singapore: từ nghèo tài nguyên đến thịnh vượng nhờ thương mại, cạnh tranh, pháp quyền. Người giàu giàu thêm – đúng. Nhưng người nghèo cũng giàu hơn chính họ trước đây: tuổi thọ, thu nhập, giáo dục, hạ tầng… đều tăng bền vững.

– Trung Quốc, Ấn Độ sau khi nới lỏng cạnh tranh và thương mại quốc tế đã kéo hàng trăm triệu người thoát nghèo.

– Ngược lại, mô hình “bảo hộ để chống bóc lột”, đóng cửa dòng vốn và hàng hóa theo kiểu “tổng-bằng-0”: kết cục là nghèo bền vững. Lý thuyết nghe ấm lòng, sổ gạo thì cạn nhanh.

Kết luận ngắn gọn: khi chiếc bánh phình to, người nghèo được phần to hơn dù tỷ trọng không phải lúc nào cũng tăng.

Thước đo đúng: So người nghèo hôm nay với chính họ hôm qua

Một lỗi phổ biến là chỉ nhìn “khoảng cách” (inequality) mà không nhìn mức sống tuyệt đối của từng nhóm theo thời gian.

– Khoảng cách có thể tăng vì người giàu bứt phá mạnh hơn (đổi mới công nghệ, lợi thế quy mô), nhưng mức sống người nghèo vẫn tăng nhanh nhờ năng suất toàn nền kinh tế cao hơn.

– Câu hỏi làm chính sách phải là: làm gì để người nghèo leo thang thu nhập nhanh nhất? Gợi ý từ kinh tế học: quyền sở hữu rõ ràng, chi phí giao dịch thấp, cạnh tranh mở, giáo dục thực dụng, an sinh khôn ngoan (nhắm trúng đích, không bóp méo động lực).

Khi nào người nghèo thực sự bị bỏ lại?

Không phải khi người giàu khởi nghiệp thành công. Mà là khi chúng ta:

1. Đóng băng giá cả (ví dụ kiểm soát giá thuê):

– Ý tốt: “căn hộ rẻ cho người thu nhập thấp”.

– Hệ quả: chủ nhà rút nguồn cung, nhà mới không xây, bảo trì xuống cấp, thiếu nhà trầm trọng. Người đã có nhà được lợi trong ngắn hạn; người chưa có – thường là nhóm yếu thế – chịu thiệt dài hạn.

2. Ép chi phí lao động vượt năng suất (mức lương tối thiểu cứng nhắc, phúc lợi bắt buộc quá tay): Doanh nghiệp phản ứng bằng tự động hóa, thuê ngoài, hoặc không tuyển dụng nhóm kỹ năng thấp. Tỷ lệ thất nghiệp cao hơn, thời gian thất nghiệp dài hơn – ai thiệt? Người yếu thế.

3. Rào cản kinh doanh (giấy phép con, thủ tục kéo dài, “phí không tên”): Doanh nghiệp nhỏ – nơi hấp thụ nhiều lao động phổ thông – khó sinh ra và lớn lên. Cửa lên đời của người nghèo hẹp lại.

4. Đóng cửa thương mại và đầu tư:

– Giá cao, lựa chọn ít, công nghệ chậm đến. Người tiêu dùng nghèo mất nhiều nhất vì họ chi tiêu phần lớn thu nhập cho hàng hóa thiết yếu.

Tất cả các cơ chế trên đều có một điểm chung: ý đồ tốt – khuyến khích xấu. Khi khuyến khích sai, kết quả sẽ sai, bất kể khẩu hiệu hay đến đâu.

Phản biện nhanh 5 quan điểm phổ biến

1) “Người giàu giàu lên là do bóc lột.”
Nếu đúng, mở cửa cạnh tranh sẽ làm họ yếu đi. Thực tế, càng cạnh tranh, ai tạo giá trị mới thắng – còn độc quyền thân hữu mới cần cửa sau.

2) “Cứ tăng thuế người giàu rồi chia lại.”
Thuế có vai trò, nhưng vượt ngưỡng sẽ giảm động lực đầu tư/đổi mới. Cái bánh dừng phình to, phần chia cho người nghèo cũng teo theo. Phúc lợi khôn ngoan là lưới an toàn, không phải võng ru ngủ.

3) “Nhà nước phải ấn định mức giá công bằng.”
Giá là tín hiệu khan hiếm. Bóp tín hiệu → bóp nguồn cung. Bài học nhà ở, xăng dầu, y tế… lập lại không biết chán: kiểm soát giá đẻ ra thiếu hụt và chợ đen.

4) “Ưu tiên giao thông công cộng, hạn chế đường xá để ép bỏ ô tô.”
Ở nơi mật độ đủ cao, metro rất hữu ích. Nhưng đa số đô thị không phải Manhattan. Giải pháp là tổng hợp: giá đường theo giờ cao điểm, thêm hạ tầng nơi cần, công nghệ điều phối thông minh – thay vì “cấm đoán bằng niềm tin”.

5) “Bảo hộ việc làm nội địa bằng tường thuế.”
Bảo hộ là thuế ẩn đánh vào mọi người, đặc biệt là người thu nhập thấp. Cách bảo vệ bền vững là nâng năng suất: kỹ năng, công nghệ, thể chế cạnh tranh.

Đo bằng sự tiến bộ, không phải sự ghen tị

Câu hỏi đúng không phải “người giàu có đang giàu quá không?”, mà là: “Người nghèo có đang đi lên nhanh nhất có thể chưa – và chính sách nào cản đường họ?” Khi kinh tế được giải phóng khỏi những ngộ nhận tổng-bằng-0 và những quy định bóp nghẹt, người nghèo giàu lên bằng con đường đáng tự hào nhất: tạo giá trị và được trả công xứng đáng.

“Bạn không giúp người nghèo bằng cách phạt người giàu; bạn giúp họ bằng cách dỡ rào cho cơ hội.”

Happy Live Team

Có thể bạn quan tâm

Những sự thật và ngụy biện trong kinh tế học

MUA NGAY