Ngụy biện Quân cờ: Khi nhà đầu tư tưởng mình là người chơi, nhưng hóa ra chỉ là quân tốt

Thứ Năm, 11-09-2025 | 16:34 GTM+7

Vào thế kỷ XVIII, Adam Smith đã mỉa mai những “nhà lý luận giáo điều” nghĩ rằng họ có thể sắp xếp xã hội như sắp xếp các quân cờ trên bàn cờ. Thomas Sowell, trong cuốn Những sự thật và ngụy biện trong kinh tế học (Economic Facts and Fallacies), gọi đây là Ngụy biện Quân cờ (chess-pieces fallacy): ảo tưởng rằng con người chỉ là công cụ để đẩy qua lại, thay vì những cá nhân có ý chí, sở thích và phản ứng riêng. Và khi con người không di chuyển “đúng ô” như kỳ vọng, bàn cờ sụp đổ.

1. Dự án tái thiết đô thị: Từ bản vẽ mỹ miều đến thảm họa xã hội

Herbert Hoover từng ca ngợi “đạo đức của những căn nhà tranh mộc mạc” và chỉ trích sự suy đồi của thành phố. Rexford Tugwell của New Deal thì mơ tưởng sẽ mua đất rẻ ở ngoại ô, xây cộng đồng mới rồi “xóa sổ” khu ổ chuột, biến chúng thành công viên.

Nghe có vẻ “hợp lý” trên giấy. Nhưng thực tế thì sao?

Mỗi lần chính phủ phá một khu dân cư, họ không chỉ phá nhà cửa, mà phá luôn các mối quan hệ xã hội – nền tảng tạo nên cộng đồng sống động. Cái giá của sự “quy hoạch trên giấy” chính là hàng loạt khu ổ chuột mới ra đời trong các khu tái định cư.

Case study điển hình: dự án Pruitt–Igoe ở St. Louis – ban đầu được ca ngợi như biểu tượng kiến trúc hiện đại. Kết quả? Nó nhanh chóng biến thành ổ tội phạm, xuống cấp đến mức cuối cùng phải… cho nổ tung.

Nhà đầu tư nào hồn nhiên rót vốn vào các dự án tái thiết đô thị do nhà nước bảo trợ cần tỉnh táo: bạn không đầu tư vào “cộng đồng mới”, mà vào một thí nghiệm xã hội với tỷ lệ thất bại cao.

2. Quản lý nhân sự: Khi “nguồn lực” bỏ đi bằng đôi chân của mình

Trong kinh doanh, “ngụy biện quân cờ” thường xuất hiện ở những doanh nghiệp coi con người chỉ là “nguồn lực” có thể xoay chuyển tùy ý.

Vấn đề là: khác với quân tốt trên bàn cờ, con người có trí nhớ, cảm xúc và lòng tự trọng. Một nhân viên giỏi có thể rời đi chỉ vì bị đối xử như con số. Một đội ngũ tài năng có thể phản kháng ngầm khi bị áp đặt, kéo tụt năng suất và đổi mới.

Đầu tư vào những công ty như vậy chẳng khác nào đặt tiền vào cỗ máy tự hủy: tỷ lệ nghỉ việc cao, chi phí đào tạo tăng, sáng tạo suy giảm, và cuối cùng giá trị cổ phiếu đi xuống.

3. Bài học: Đầu tư vào doanh nghiệp tôn trọng con người

Sowell từng cảnh báo rằng: “Nguy hiểm không chỉ nằm ở sai lầm ban đầu, mà ở chỗ những giả định sai lầm tiếp tục được áp dụng ngay cả sau khi thực tế đã phơi bày thất bại.”

Với nhà đầu tư, bài học là rõ ràng:

– Hãy né xa những dự án hay doanh nghiệp có tư duy “quân cờ”, coi thường yếu tố con người.

– Hãy tìm những công ty biết khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và giữ gìn cộng đồng – vì chính những giá trị đó tạo nên lợi thế cạnh tranh bền vững.

Đầu tư thông minh không phải là tìm nơi “sắp xếp quân cờ gọn gàng nhất”, mà là tìm nơi con người được tôn trọng nhất.

Happy Live Team