Charlie Munger: Bộ não dễ bị lừa gạt đã biến bạn thành “gã hề” như thế nào
Nhiều nhà đầu tư cá nhân có IQ cao, trẻ tuổi, với khả năng tính toán và nắm bắt thông tin phi thường đến mức khó ai sánh bằng. Ấy vậy mà sau những năm sụt giảm mạnh của thị trường – 2008, 2011 & 2012, 2015, họ đã “ngã ngựa” bởi sự tự tin thái quá của mình.
Bài viết dưới đây được lược dịch từ buổi nói chuyện huyền thoại của ngài Charlie Munger tại trường Harvard năm 1995, sau này được đặt là: “The Psychology of Human Misjudgement” (Tâm lý học đằng sau những hành vi sai lầm của loài người). Thế mới thấy trí thông minh cảm xúc (EQ) quan trọng với một nhà đầu tư đến chừng nào. Sự am hiểu những điểm hạn chế của bản thân, biết nhận thức những sai lầm phi lí trí của người khác, và biết tự kiểm soát bản thân bằng kỷ luật là những tố chất quyết định nên thành công trong đầu tư chứng khoán.
Loài kiến, ảo thuật gia & cách đánh lừa bộ não của con người
“Khi tôi bắt đầu ngành Luật cách đây gần 50 năm, tôi đã hiểu ra rằng con người là “một loài sinh vật xã hội”, bị ảnh hưởng lớn và hoàn toàn tự nhiên từ những hành vi của đồng loại xung quanh mình.
Càng trải đời, tôi dần bị bủa vây bởi những sự phi trí, cảm tính có quy luật đến mức tôi nghĩ rằng tôi không có khả năng chịu đựng hơn được nữa. Lúc đó, tôi biết rằng nếu tôi không có một hệ thống lí thuyết hành vi tốt hơn, tôi sẽ khó đạt được những thứ tôi muốn trong cuộc sống. Và như thế, sứ mệnh đi tìm cho một thứ lí thuyết tâm lý học bắt nguồn từ đó.
Tôi đã được giúp đỡ đáng kể trong công cuộc tìm kiếm của mình nhờ hai luồng tư duy. Thứ nhất, học theo châm ngôn sống của ngài Jacobi: “Nghĩ ngược lại, luôn luôn nghĩ ngược lại (Invert, always invert)”, tôi tìm sự thông thái qua việc học những bài học về hành vi sai lầm của người khác. Thứ hai, tôi đã trở thành một “kẻ chuyên đi săn sai lầm” đến mức tôi không quan tâm đến lằn ranh giữa các lĩnh vực. Tôi không nghĩ rằng những vấn đề thực tế của cuộc sống con người lại bị bó buộc bởi bất kỳ lĩnh vực nào, cho dù đó là vấn đề kinh tế, mối quan hệ xã hội hay tội phạm học.
Ấy vậy mà, tôi chỉ bắt đầu thực sự tiếp xúc với lí thuyết hàn lâm khi đọc quyển Influence của Robert Cialdini, một giáo sư tâm lý học ở bang Arizona. Ngay lập tức, tôi mua cho tất cả người con của tôi mỗi người một bản. Tôi cũng tặng Cialdini một cổ phiếu Berkshire hạng A để cám ơn đóng góp vĩ đại của ông cho xã hội.
Phần lớn các độc giả của Cialdini, cũng giống như tôi, muốn học và biết cách tránh những bẫy tâm lý được thực hiện bởi những tay bán hàng (salesmen) và những tình huống lừa gạt trong đời. Với động lực đó, tôi đã tìm đọc thêm 3 cuốn sách nữa về tâm lý học, tự ghi nhận lại những học vấn, luyện tập và kinh nghiệm sống để cho ra thứ tóm tắt của Munger về tâm lý hành vi sai lầm của loài người như sau:
Loài kiến và các tác nhân kích thích (stimuli)
“Tôi xin phép bắt đầu bài tóm tắt của mình về sự quan sát đối với loài côn trùng. Dù việc so sánh bộ não của một loài chỉ có xấp xỉ 100,000 tế bào thần kinh với một loài hàng tỷ tế bào thần kinh như loài người là khập khiễng, song đối với quan sát của tôi, nó khá rõ ràng rằng bộ óc con người cũng hoạt động một cách phản xạ tự nhiên, đơn giản hóa đối với các tác nhân kích thích bên ngoài (stimuli) hệt như loài kiến, nhằm để dành năng lượng xử lý các nhiệm vụ phức tạp hơn trong cuộc sống.
Loài kiến thường chỉ học được một ít hành vi từ kinh nghiệm, và ngược lại chỉ phản ứng với 10 hay ít hơn các tác nhân kích thích được lập trình sẵn trong não chúng. Chẳng hạn, một giáo sư từng bôi hương (pheromone) của một con kiến chết lên một con kiến sống. Lạ lùng thay, tự động những bầy kiến còn lại liền đem con kiến sống đó vứt ra chôn, bất chấp sự giãy giụa chống đối của nó trong suốt quá trình. Ở trường hợp khác, do được lập trình sẵn phải đi theo con kiến phía trước mình, một giáo sư đã sắp xếp bầy kiến khiến chúng phải đi một vòng tròn theo đuôi nhau vĩnh viễn mà không hề hay biết. Đó là sự lập trình đơn giản của bộ não loài kiến, tuy hữu dụng ở đa số trường hợp, song lại gây nguy hiểm nặng nề ở những tình huống đặc biệt khác.”
-Charlie Munger
Những kẻ thao túng thông minh, người hiểu các lập trình đơn giản trong não bộ của ta, sẽ dễ dàng trục lợi ta đến chừng nào – nếu ta không hiểu điểm yếu của bản thân và tự điều chỉnh nó. Trên thị trường chứng khoán cũng vậy, những tay thao túng đã đánh tới tâm lý chạy theo đám đông của các nhà đầu tư cá nhân bằng việc tạo cung cầu giả qua cách “kê giả” hàng triệu cổ phiếu đặt mua để tạo sự tự tin cho họ.
Ảo thuật và nhận thức sai của ta (misperception)
“Nhận thức của con người rất dễ bị đánh lừa, nếu các so sánh đối nghịch (contrast) trong não bị thao túng để không nhận ra sự khác biệt của các tác nhân bên ngoài.
Một tay ảo thuật gia chuyên nghiệp rất giỏi trong chuyện này: hắn có thể dễ dàng lấy chiếc đồng hồ trên tay bạn mà bạn không hề hay biết. Đầu tiên, hắn tác động lên cổ tay bạn nhẹ nhàng như thể đó chỉ là một cú chạm nhẹ, sau đó hắn sẽ tác động lên bộ phận khác trên người bạn mạnh hơn, để bạn không chú ý nhận ra những tác động nhẹ khác trên cổ tay bạn nữa.
Một ví dụ khác là khi một giáo sư tâm lý yêu cầu các học trò mình bỏ hai tay, một tay vào xô nước nóng, một tay vào xô nước lạnh, sau đó cùng bỏ hai tay vào một xô nước nhiệt độ thường. Nếu bạn làm thử đi, bạn sẽ thấy rằng hai tay, một tay sẽ cảm thấy lạnh, một tay sẽ thấy nóng khôn cùng – dù rằng cùng cho tay vào một xô nước. Sự đối nghịch cao độ (high contrast) này là một ví dụ kinh điển cho việc lập trình so sánh đơn giản trong bộ não con người.
Khi đã hiểu được rằng não bộ chúng ta dễ bị dẫn dắt bởi sự đối nghịch đơn giản như thế nào, thì bạn đã bước một bước tiến lớn trong sự nhận thức rằng không hề khó để một tay ảo thuật gia, hay cuộc sống lừa gạt bộ não của bạn, nếu bạn không biết đề phòng.”
-Charlie Munger
Nguồn: SAFE team
Có thể bạn quan tâm
Damn Right! – Tác giả Janet Lowe
Những bài học “đắt giá” của bậc thầy Charlie Munger
Cánh tay phải của Warren Buffett
