Khi Liên Xô sụp đổ năm 1991, Trung Quốc muốn tìm hiểu vì sao. Một tổ chức nghiên cứu thuộc chính phủ được giao nhiệm vụ, đã qui trách nhiệm cho Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev, người chủ trương đổi mới nhưng không đủ cứng rắn để duy trì Liên Xô.

Nhưng lãnh đạo Trung Quốc cũng nêu rõ các yếu tố quan trọng khác, mà ngày nay xem ra lãnh đạo Trung Quốc không lưu ý.

Bài học thứ nhất: quản lý kinh tế kém mà chạy đua vũ trang

Thoạt nhìn, có vẻ Trung Quốc không thật sự lao vào chạy đua vũ trang với Mỹ. Mức chi quốc phòng chính thức năm 2018 của Trung Quốc khoảng 175 tỉ USD, chỉ bằng ¼ so với mức chi quốc phòng Mỹ là 700 tỉ USD đã được Quốc hội Mỹ thông qua.

Nhưng khoản chi quân sự thực sự của Trung Quốc được ước tính cao hơn mức chi quốc phòng chính thức. Theo Viện Nghiên cứu hòa bình quốc tế Stockholm (SIPRI), Bắc Kinh chi 228 tỉ USD cho quân sự năm 2017, tức cao hơn mức chi chính thức khoảng 150% (150 tỉ USD).

Vấn đề chính không phải khoản tiền chi mua súng, mà là việc Trung Quốc liên tiếp tăng chi quân sự, có nghĩa ngầm nước này đã chuẩn bị nhảy vào một cuộc chiến tranh tiêu hao với Mỹ.

Nhưng kinh tế Trung Quốc chưa được trang bị đủ để tạo nguồn lực đủ ủng hộ mức chi cần có để thắng cuộc chiến này. Nếu Trung Quốc có mô hình tăng trưởng bền vững, đi kèm là một nền kinh tế hiệu quả, thì Trung Quốc có thể chịu đựng một cuộc chạy đua vũ trang khiêm tốn với Mỹ.

Nhưng Trung Quốc không hề có gì cả. Ở tầm vĩ mô, sức tăng trưởng của Trung Quốc nhiều khả năng tiếp tục suy giảm, vì dân số lão hóa nhanh, mức nợ cao và cuộc chiến thương mại leo thang do Mỹ phát động.

Tất cả những điều trên có nghĩa hút cạn nguồn lực bị hạn chế của Trung Quốc. Ví dụ tỉ lệ người già lệ thuộc tăng lên, chi phí y tế và trợ cấp tăng theo. Hơn nữa, kinh tế Trung Quốc chưa thể bì về hiệu quả so với kinh tế Liên Xô, thì không thể gần đạt hiệu quả như kinh tế Mỹ.

Lý do chính của việc này, chính là tình trạng ăn bám kéo dài của các công ty, xí nghiệp nhà nước Trung Quốc. Họ “ngốn” một nửa tổng quỹ tín dụng của cả nước, nhưng chỉ đóng góp 20% vào giá trị kinh tế và việc làm.

Nếu điều này không thay đổi thì sẽ rất nguy hiểm. Vì khi nào chúng vẫn không hoạt động hiệu quả thì chúng tiếp tục hút cạn nguồn lực của nền kinh tế, thì càng không thể duy trì cuộc chạy đua vũ trang với Mỹ, và càng thách thức nền tảng tạo trật tự xã hội thời gian qua.

Bài học thứ hai: Trung Quốc phải tránh mục tiêu vươn tầm bá chủ

Khoảng 10 năm trước, khi tình trạng thâm thủng thương mại khổng lồ đem đến sự dư thừa ngoại tệ, chính phủ Trung Quốc bắt đầu thực hiện những hoạt động tốn kém và trợ giúp các “đồng minh” ăn bám.

Ví dụ điển hình là chương trình Vành đai và con đường (BRI) trị giá 1 ngàn tỉ USD, chú trọng xây dựng cơ sở hạ tầng ở các nước đang phát triển. Bất chấp các dấu hiệu rắc rối ban đầu, Trung Quốc quyết tâm thúc đẩy BRI, khi lãnh đạo nước này xác lập đó là “cột trụ trong đại chiến lược” mới.

Các sai lầm lớn của kế hoạch vươn tầm bá chủ, chính là việc Trung Quốc hào phóng giúp đỡ các nước – từ Campuchia, Venezuela đến Nga – mà không nhận lại được gì nhiều.

Theo dữ liệu của Đại học William & Mary ở bang Virginia (Mỹ), từ năm 2000 đến 2014, các nước Bờ Biển Ngà, Campuchia, Cuba, Ethiopia và Zimbabwe đã nhận 24,4 tỉ USD, là tiền vay của Trung Quốc.

Cùng giai đoạn trên, Angola, Lào, Pakistan, Nga, Turkmenistan và Venezuela nhận 98,2 tỉ USD vay của Trung Quốc.

Mới đây, Bắc Kinh hứa cấp số tiền vay 62 tỉ USD cho “Hành lang Kinh tế Trung Quốc-Pakistan”. Chương trình này sẽ giúp Pakistan giải quyết cuộc khủng hoảng tài chính, nhưng cũng hút cạn tiền trong két sắt của Bắc Kinh, vào lúc chủ nghĩa bảo hộ thương mại đang đe dọa khả năng bơm đầy tiền trở lại vào két.

Như Liên Xô trước đây, Trung Quốc vung tiền cho vài nước bạn, chỉ hưởng chút lợi trong khi càng dính sâu vào một cuộc chạy đua vũ trang không bền vững. Cuộc “Chiến tranh Lạnh” Mỹ-Trung chỉ mới bắt đầu, nhưng Trung Quốc đã trên đường thua”.

Vĩnh Thụy